Na początku był… Bedoń

Kiedy i w jakich okolicznościach powstał Bedoń, Andrespol i inne sołectwa gminy  Andrespol ? Jaka jest geneza ich dzisiejszych nazw ? Odpowiedzi można znaleźć w książce „Bedoń. Dzieje do 1939 roku”, której autorami są: Hanka Żerek-Kleszcz, Maciej Janik i Tadeusz Nowak. Praca została wydana z okazji 200 lecia Andrespola przez Urząd Gminy Andrespol i Archiwum Państwowe w Łodzi w 2009 roku.

Monografia oparta jest na kwerendzie przeprowadzonej w 13 archiwach, zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej i repertoriach hipotecznych. Podzielona w układzie chronologicznym na 3 rozdziały przedstawia najdawniejsze dzieje osady do 1576 r., od lat 70. XVI w. do 1793 r. oraz okres zaborów i międzywojnia. Publikację opatrzono przypisami, aneksami z tekstami oryginalnych dokumentów, tablice genealogiczne i indeksy.

Do 1809 roku obecna gmina Andrespol (z wyjątkiem Kraszewa) oraz łódzki Andrzejów nosiły nazwę Bedoń. Pierwsza wzmianka źródłowa o Bedoniu pochodzi z 12 X 1391 roku i zawarta jest w księdze grodzkiej łęczyckiej. Wówczas pod względem przynależności administracyjno - państwowej Bedoń położony był w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego.

Nazwa miejscowości wywodzi się od nazwy osobowej. Językoznawcy za dawną formę nazwy osady uznają Będoń, wywodząc ją od nazwy osobowej Będon. Wspomniana nazwa pochodzi od imion typu Będziech, Będzimir.

Bedoń był wioską szlachecką. Na południowym wschodzie, południu i zachodzie graniczył z Gałkowem, Kraszewem, Karpinem. W kierunku północno zachodnim w sąsiedztwie Bedonia leżała wieś Mileszki, na północy graniczył z Wiączyniem Polnym i Leśnym. Granice dóbr między Bedoniem, a sąsiadującymi z nim wsiami na ogół przebiegały w lasach. Dobra bedońskie na przestrzeni kilkuset lat wielokrotnie zmieniały właścicieli… 

Prezentujemy fragment rozdziału autorstwa M. Janika, dotyczący powstania Andrespola i genezy nazwy miejscowości:

5 VIII 1805 roku właściciel majątku Józef Gniewski (skarbnik bydgoski) sprzedał majątek w Bedoniu Magadalenie Sucheckiej. Nowa właścicielka pochodziła z małopolskiego rodu Jordanów herbu Trąba  Przyszła na świat 13 VII 1747 w Kozach  niedaleko Bielska Białej. Jej ojcem był Spytek Rogatian chorąży zatorski i oświęcimski, matka Terasa z Russockich, a bratem Jan Spytek poseł na Sejm Czteroletni. Około 1783 roku poślubiła chorążego sieradzkiego Ignacego Sucheckiego herbu Poraj.

W 2. poł. XVIII w. na teren województwa łęczyckiego zaczęli przybywać ko­loniści, sprowadzani przez poszczególnych właścicieli dóbr, głównie z terenów Niemiec i Wielkopolski. Nazywano ich potocznie „olędrami" lub „holendrami". Byli osiedlani przede wszystkim na terenach leśnych, które po wykarczowaniu służyły rolnictwu i hodowli. Podstawowym wyróżnikiem powstających w ten sposób osad był ich status prawny, odmienny od otaczających je polskich wsi. Gospodarstwa „olędrów" miały przede wszystkim charakter czynszowy, ich areał były większy, a zobowiązania feudalne w postaci renty i szarwarku znacz­nie mniejsze. Umowy zawierane z właścicielami gwarantowały dziedziczne prawo do ziemi, osobistą wolność osadników, określony czas wolny od wszelkich zobowiązań na rzecz dworu. Ponadto otrzymywali oni prawo wyboru sołtysa oraz założenia własnej szkoły i cmentarza, o ile byli ewangelikami.

Jedną z pierwszych osad nowego typu powstałych w niewielkiej odległości od Bedonia była Dąbrowa zlokalizowana na gruntach wsi Chojny. W 1790 r. dziedzic Mileszek J. K. Stetkiewicz założył wieś Janów, a w 1793 r. z inicjatywy właściciela Radogoszcza Mateusza Strzałkowskiego powstała kolonia Żabieniec. Akcję osadniczą na szeroką skalę prowadziły przede wszystkim władze pruskie, których zamiarem było szybkie przeobrażenie ziem pozyskanych w 1793 r. W ten sposób powstały między innymi: Antoniew i Augustów (pier­wotnie Friedrichshagen) oraz rozbudowany został Olechów. Największą z no­wych osad położonych w pobliżu Bedonia była Nowosolna, założona w 1801 r. przez przybyszów z Wirtembergii, do której sprowadzono 463 osoby.

Pośród osad typowo rolniczych pierwszą była kolonia Andrespol, nazwana tak na cześć jednego z synów M. Sucheckiej Andrzeja. Pierwszy ślad nowego osadnictwa w tym rejonie można już dostrzec na mapie z 1803 r., gdzie na południowy - zachód od Bedonia, na leśnej polanie położonej przy drodze do Kraszewa, zaznaczono niewielką osadę o nazwie Bedońskie Holendry. Innym ważnym dowodem związanym z powstaniem Andrespola jest kontrakt zawarty 20 X 1807 r. przez kolonistów z właścicielką dóbr bedońskich, a sporządzony w języku niemieckim. Jego treść znamy dziś jedynie z odpisu wyko­nanego przed 1939 r. przez Stanisława Wachnika, kierownika szkoły w Andrzejowie, a umieszczonego w kronice szkolnej. Dokonał on tłumaczenia aktu na język polski. Prawdopodobnie nie odnotował jednak całości tekstu, gdyż niektóre jego fragmenty mają wyraźnie charakter regestu. W jednym z paragrafów umowy umieszczono zapis odnośnie zwolnienia kolonistów z czynszów i zobowiązań na okres 6 lat, poczynając od 11 XI 1805 r. Data ta może wskazywać na fakt, iż właśnie w tym roku przybyli do Andrespola pierwsi osadnicy. Brak jest jednak potwierdzenia tego wydarzenia w innych źródłach. Zastanawiające jest też, dlaczego właścicielka dóbr zwlekała aż 2 lata, by w formie pisemnej unormować wzajemne relacje pomiędzy nową kolonią a dworem.

O istnieniu wówczas osady milczy sporządzony pod koniec 1806 r. rozdział furażu dostarczanego dla wojsk napoleońskich przez wsie parafii Mileszki. Nie wymieniono w nim żadnej kolonii powstałej na terenie dóbr Bedoń. Natomiast rok 1807, jako data przybycia osadników, został potwierdzony przez proboszcza mileskiego ks. F. Daneckiego. Wiodąc w 1824 r. spór o niezapłaconą dziesięcinę z Andrespola napisał: [...] że zaś koloniści Andryspola czyli Jędrzejowa w roku 1807 osadzeni zostali na gruntach pustych i zarosłych do wsi Bedonia należących.

Wspomniany już kontrakt przewidywał rozdzielenie pomiędzy 29 osadników 29 włók chełmińskch gruntów oraz przekazanie trzydziestej na potrzeby nauczyciela i karczmarza. Ustalono w nim, że nowa osada będzie nazywać się Andreaspolle. Cena za włókę wynosiła 50 pruskich guldenów. Wszyscy osadnicy otrzymali 6 lat wolnizny. Czynsz roczny ustalono na poziomie 85 guldenów za włókę, do tego corocznie dochodziła praca w ciągu 2 dni z za­przęgiem, jak również 3 dni pracy przy żniwach z sierpem i kosą. Wypas bydła mógł odbywać się w pańskim lesie, jednakże za 3 sztuki bydła wymagany był odrobek, w wysokości 1 dnia roboczego w pańskim dworze. Jak wynika z końcowego jej fragmentu, umowa miała charakter prywatny i wymagała dopiero jej urzędowego potwierdzenia.

Rok 1805, jako data założenia Andrespola, został upowszechniony m. in. za sprawą dawnej literatury niemieckiej poświęconej osadnictwu na ziemiach polskich. Fakt przekazania wówczas przez M. Suchecką 30 włók chełmińskich 29 osadnikom uwzględnił w swej książce Albert Breyer. Informacja ta została powtórzona w artykule prasowym opublikowanym w 1938 r. Breyer stwierdził w nim, że jest w posiadaniu dokumentu dotyczącego Andrespola lub też Andreasfelde gdzie napisano, że w 1805 r. szlachetnie urodzona Magdalena z Jordanów Tuchecka [sic!] rozdzieliła część swoich dóbr pomiędzy osadników.

Przytoczył też podstawowe warunki kontraktu. Pośród nich wymienił takie, których brak jest w istniejącej kronice szkoły w Andrzejowie. Podał m. in., że trzydziesta włóka została przeznaczona także dla sołtysa oraz odnotował fakt ciążącego na kolonistach obowiązku budowy domów w prostej linii do drogi szerokiej na 12 łokci. Powstaje więc pytanie, czy obydwaj autorzy (Breyer i Wachnik) korzystali z tego samego dokumentu. Jeśli tak było, to każdy z nich odczytał go w odmienny sposób.

Należy przypuszczać, że ostateczne unormowanie kwestii prawnych związanych z funkcjonowaniem nowej osady miało miejsce dopiero 29 XII 1809 r. Data ta została umieszczona w tabeli prestacyjnej sporządzonej dla Andrespo­la w 1846r.  Przy tej okazji podano, że umowa została zawarta przed notariu­szem okręgu zgierskiego. Kwerenda przeprowadzona w zgierskich aktach nota­rialnych nie potwierdziła tego faktu. Prawdopodobnie została wpisana przez pisarza aktowego do najstarszej księgi hipotecznej Bedonia założonej jeszcze pod rządzami pruskimi, która nie przetrwała do naszych czasów. Wymienio­nej daty nie należy poddawać w wątpliwość pomimo 37 lat, jakie upłynęły od momentu spisania dokumentu do czasu powstania tabeli prestacyjnej. Rodzina Sucheckich dysponowała prawdopodobnie tą i innymi umowami, gdyż należały one do jednych z najważniejszych tytułów prawnych posiadanych przez właścicieli dóbr.

Inne ważne świadectwo wskazujące na rok 1809, jako oficjalnie przyjętą datę założenia Andrespola znajduje się w spuściźnie A. Breyera, przechowywanej przez Archiwum Państwowe w Poznaniu. Jest to kopia skargi wniesionej przez kolonistów do cara Mikołaja I 8 VII 1819 r. Skarżą się oni w niej na nadleśniczego z Wiączynia, który wskutek rekwizycji narzędzi i zwierząt pociągowych, odbiera im środki utrzymania oraz nie dopuszcza do karczowania lasu. Przedmiotem zażalenia jest także postawa właściciela Bedonia Trembeckiego, traktującego kolonistów jak chłopów pańszczyźnianych. Skarżący proszą w swej suplice o wstawiennictwo cara, tak aby mogli nadal wykonywać warunki kontraktu zawartego z dziedzicem i nie byli zmuszeni do opuszczenia swych gospodarstw. Najważniejszy jest jednak passus, w którym autorzy listu stwierdzają, iż zostali osiedleni w tutejszym lesie 10 lat temu, co wyraźnie wskazuje na rok 1809, jako na datę założenia osady.

Za rokiem 1809, jako początkiem istnienia osady, przemawiają także inne zachowane dane. Księga chrztów, małżeństw i zgonów prowadzona w parani Mileszki od 1808 r., po raz pierwszy wymienia nazwę Bedoń Holendry dopiero pod datą 7 VI 1810 r. Tego dnia proboszcz O. Święcicki ochrzcił urodzone tu dziecko. Był nim Samuel Mamaszewski syn Kazimierza i Teresy. Natomiast nazwa Jędrzejów Holendry użyta została we wspomnianej księdze dopiero w kwietniu 1811 r. Niestety ksiądz sporządzający metryki nie był konsekwent­ny w stosowanej nomenklaturze. Używał równolegle nazw Jędrzejów (czasem Jędrzejów Kolonia) i Bedoń Holendry aż do września 1812 r. Za tezą, iż obydwie odnoszą się do jednej jednostki osadniczej, przemawia fakt występowania tych samych osób przy sporządzaniu metryk dotyczących Bedonia Holendrów i Jędrzejowa. Dodatkową komplikację stanowi jeszcze używanie w tym okresie nazwy Bedoń Kolonia, którą trudno jest dziś przypisać do konkretnej osady, o ile nie jest ona tożsama z wyżej wymienionymi miejscowościami.

Ponadto w grudniu 1819 r. organizator szkół elementarnych w Obwodzie Łęczyckim zauważył, że koloniści Andrespola od 10 lat mają swoją oddzielną szkołę. Wskazywałoby to też na datę powstania osady, biorąc pod uwagę fakt, że w innych zachowanych kontraktach osadniczych udziela się pozwolenia na założenie szkoły już w momencie powstawania kolonii.

Sporo zamieszania, a jednocześnie komplikacje w odtworzeniu początków osadnictwa na tym terenie, powoduje równoczesne używanie nazw Andrespol i Jędrzejów w odniesieniu do pierwszej kolonii założonej na obszarze dóbr Bedoń. Uczynił tak nie tylko wymieniony już ks. Danecki. Podobny przykład znajdujemy w aktach Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej, dotyczących szkoły elementarnej założonej dla ludności mieszkającej w tej osadzie. Jednocześnie w umowie dzierżawy majątku przez Stanisława Sucheckiego zawartej w 1810 r. użyto nazwy Andrespol, określając ją jako kolonię Holendrów. Nie oznacza to wcale, że jej status prawny był identyczny z założonymi wcześniej osadami „olęderskimi". Po prostu w początkach XIX w. wiele nowopowstałych wsi zasiedlonych przybyszami z Niemiec otrzymywało wyróżnik „olędry" lub „holendry". Znacznie późniejsza, bo założona ok. 1856 r. księga hipoteczna Bedonia, komplikuje rzecz jeszcze bardziej, wymieniając pośród miejscowości należących do dóbr Jędrzejów dawniej Andrespolem zwany.

Niejednolitość stosowanego w praktyce nazewnictwa wynikała z pewnością z dualizmu językowego mieszkańców osady. Niemcy stosowali bliższą im wersję Andrespol, zaś Polacy pozostali przy bardziej swojsko brzmiącym Jędrzejowie. Charakterystyczny jest przy tym fakt, iż ksiądz rzymskokatolicki przy sporządzaniu metryk kościelnych i akt stanu cywilnego używał wyłącznie tej drugiej nazwy.

Podsumowując rozważania dotyczące założenia Andrespola i jego nazwy, należy wyraźnie podkreślić, iż zachowane źródła wskazują na rok 1807 jako początek istnienia tej wsi. Jednak początek jej sformalizowanego bytu należy datować na 1809 r.

Andrespol - Jędrzejów był osadą ludną, liczącą przeszło 60 gospodarstw.[...] Według danych z 1820 roku mieszkało tu 182 ewangelików, z czego 38 mężczyzn, 37 kobiet, synów i córek gospodarskich odpowiedni0 41 i 39, 8 parobków oraz 12 chłopców i 7 dziewcząt służebnych.

Sytuacja kolonii wcinającej się długim klinem pomiędzy Olechów i Sąsieczno[...] uległa zmianie po 1823 r. W wyniku przegranego procesu przez spadkobierców W. Trembeckiego osada została podzielona na 2 części. Zachodnia weszła w skład dóbr tworzących Ekonomię Rządową Łaznów, a wschodnia pozostała własnością dziedziców Bedonia. Zachodni fragment otrzymał nazwę Andrzejewo używaną w tej formie jeszcze w połowie XIX w, a następnie zmienioną na Andrzejów. Natomiast dla części wschodniej pozostawiono dotychczasową nomenklaturę, czyli Andrespol. W praktyce używano także dawnego nazewnictwa. Proboszcz w Mileszkach, wykonując swe urzędowe czynności, rozróżniał obydwie osady nazywając Andrzejów Jędrzejowem Królewskim lub Rządowym, a Andrespol Jędrzejowem Prywatnym lub Szlacheckim.

Justynów został założony 23 VII 1811 roku. W jego nazwie została uwieczniona córka M. Sucheckiej Justyna. Podobnie jak w przypadku Andrespola kontrakt zawarty przez właścicielkę z kolonistami nie zachował się.

Janówka - kontrakt osadniczy zawarto 21 X 1812 r. Nazwa może pochodzić od imienia najmłodszego syna założycielki (M. Sucheckiej), ale niewykluczona jest też przeniesieniem nazwy istniejącego tu wcześniej lasu, na miejscu którego zlokalizowano nową wieś.

Hulanka - powstała w 1850 roku z wydzielenia części ziemi z folwarku Bedoń. Historycy uważają, że nazwa pochodzi od karczmy dworskiej lub miejsca zabaw ludowych organizowanych na jednej z leśnych polan. W 1991 roku wieś została przyłączona do Justynowa, wcześniej była w Nowym Bedoniu.

Stróża - osada powstała w miejscu dawnego lasu o tej samej nazwie i taka nazwę przyjęła. Geneza miejscowości związana jest z umową jaką właściciel Bedonia Karol Koźmiński zawarł z 30 osobami 15 X 1857 r. Przewidywała ona wykarczowanie pni pozsyłanych po ściętych wcześniej drzewach i zgodę na obsianie tak powstałych pól oraz ich użytkowanie na zasadzie dzierżawy.

Ludwików - samodzielna wieś do 1933 roku, kiedy to pod nazwą Kolonia Ludwików została przyłączona do Stróży. Osada założona 21 IX 1865 r. Wówczas K. Koźmiński, w imieniu swojej żony sprzedał 18 działek powstałych po wycięciu lasu Stróża. Ponieważ pośrednikiem ze strony kupujących był Ludwik Schrier gospodarz z Woli Rakowej, nowa osadę nazwano Ludwików.

Wiśniowa Góra - nazwa używana od 1878 roku. Geneza nie jest znana. Miejscowość powstała 26 XI 1877 roku z części dóbr bedońskich określanych wówczas jako „osada Zimna Woda”, „ w granicach osady zwanej Stróża” oraz „część wyciętego i podzielonego lasu należącego do majątku Bedoń”.

Kraszew (Krasów) - osada nie została wyodrębniana z majątku bedońskiego, powstała w 1568 roku na dobrach kapitały krakowskiej (wieś kościelna), w XVI - XVIII wieku należała do biskupstwa włocławskiego. Wieś założył Maciej Ossola z Rakowskiej Woli. Początkowo nazwana została Krasnymodrzew od nazwy lasu, w granicach którego znalazła swoje położenie.